Początki Kina Skandynawskiego
Mauritz Stiller
+Szwedzki aktor scenarzysta i reżyser filmowy urodzony w Helsinkach pochodzenia rosyjsko-polsko-żydowskiego Wespół z Victorem Sjostromem współtworzył przełomowy nurt w światowym kinie niemym zwany szkołą szwedzką Odkrył dla kina Gretę Garbo ... czytaj więcej
Furman śmierci / Körkarlen

premiera: 1 stycznia 1921 produkcja: Szwecja gatunek: Dramat, Niemy

Charles Magnusson, pionier szwedzkiej kinematografii i późniejszy jej potentat produkcyjny, był geniuszem intuicji i przedsiębiorczości. Jego działalność wniosła wiele do rodzimej jak i światowej

kinematografii. Przyczynił się do tego, że kino szwedzkie, które można było określać mianem „szkoły szwedzkiej’, stało się pod koniec lat dwudziestych wiodącą kinematografią światową. W 1908 objął stanowisko dyrektora przedsiębiorstwa Svenska Bio, wytwórni realizującej filmy w oparciu o adaptacje literackie, dla której pracował wybitny operator Julius Jaenzon. W roku 1912 Magnusson podjął jedną z wielu swych genialnych decyzji – pozyskał dla wytwórni Victora Sjöströma i Mauritza Stillera. A następnie ograniczył ilości produkowanych filmów kładąc nacisk na ich jakość. Teraz jeszcze trzeba było mieć sporo hartu ducha i umiejętności negocjacyjnych by nakłonić Selmę Lagerlof do zmiany swych przekonań co do adaptacji literackich. I Magnusson dokonał tego. Uzyskał prawo do ekranizacji wszystkich dzieł Selmy Lagerlof, szwedzkiej pisarki, laureatki Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1909. Dzięki tym i wielu innym zabiegom mógł powstać Furman śmierci, którego tworzywem jest powieść Selmy Lagerlof - Niewidzialny woźnica z 1912 roku.

Victor Sjöström (syn znanej aktorki teatralnej), sam wybitny aktor teatralny i filmowy, miał 42 lata gdy przystąpił do tego dzieła. Miał za sobą realizację wielu filmów w tym wybitnego, zrealizowanego w 1917 roku, po tytułem Banici. Oba te dzieła są znaczącymi dokonaniami ‘szwedzkiej szkoły’. Furmana Śmierci uważa się też za bezpośrednią inspirację Kammerspilu, kierunku który za kilka lat wyłoni się wnętrza niemieckiego ekspresjonizmu.

To co wyróżniało „szkołę szwedzką” ze światowej produkcji filmowej tego okresu to niezwykła powaga problematyki moralnej i psychologicznej i przełomowe podejście do ekranowej adaptacji literatury. Zamiast streszczać książkę, jak to do tamtej pory czyniono, szukano środków, by oddać jej klimat i prawdziwy sens. Następnym i najbardziej wizualnym elementem kierunku było wprowadzenie na ekran Przyrody. Nie tylko nie uznawano za godne nowej sztuki malowanie na płótnie w hali zdjęciowej, ale również używanie autentycznego pleneru jedynie jako nieobowiązującego tła. Przyroda była osobą dramatu. Wraz z powściągliwą grą aktorską, przemyślaną kompozycję obrazów i montażem, szkoła szwedzka tworzyła pierwsze naprawdę dojrzałe i spójne artystycznie, formalnie i intelektualnie dzieła filmowe.

A oto jeden z tych przypadków: Wózek widmo (Körkarlen) aka: Furman śmierci (1921) w reżyserii Victora Sjöströma, na podstawie powieść Selmy Lagerlof - Niewidzialny woźnica.
By ten film mógł powstać konieczna była zgoda Pani Selmy na wersję scenariuszową. Misji podjął się Sjöström. Pojechał do jej mieszkania i cały scenariusz przeczytał jak również odegrał. Selma nie odezwała się ani słowem a gdy skończył zaprosiła go na obiad. Wtedy zrozumiał, że scenariusz został zaakceptowany.

Obrazek


Wigilia Nowego Roku. W małej izbie na łożu oświetlonym światłem lampy naftowej leży pielęgniarka z dzielnicy biedoty, siostra z Armii Zbawienia, Edyta. Jest umierająca. Przy łożu czuwa starsza kobieta i koleżanka, również Siostra, Maria. Ostatnim życzeniem umierającej jest by sprowadzono Dawida Holma. Wywołuje to wzburzenie u obu czuwających kobiet, ale na stanowczo ponowioną prośbę Maria wychodzi, by odnaleźć Davida. Do poszukiwań przyłącza się ubrany w mundur Gustavson. Maria udaje się do domu Holma, gdzie widzi w niezwykle biednym mieszkaniu dwoje śpiących

maleńkich dzieci i siedzącą bez ruchu, pogrążoną w nieszczęściu Panią Holm. Gustavson tymczasem rozpytuje w karczmie o poszukiwanego mężczyznę. Maria prowadzi Panią Holm do domu umierającej. Tu, widok zemdlonej bezbronnej kobiety, wywołuje u przybyłej atak agresji. Jej dłonie same zbliżają się do szyi dziewczyny. Ta odzyskuje przytomności i na widok przybyłej wykrzykuje „Biedna Pani Holm!” - przygarnia ją do siebie i obsypuje pocałunkami. Skonsternowana kobieta, opanowuje złość, poddaje się czułości i pada w łoże

przytulając się do dziewczyny, pocieszają się wzajem. Siostra Maria stwierdza stanowczo, że kobieta nie może tu być, gdy przybędzie jej mąż i wyprowadza ją z izby. Tymczasem znajdujemy Davida Holma, który wraz z dwoma innymi obwiesiami obala wprost z butli jakiegoś mózgotrzepa tamtej epoki. W dodatku piją na cmentarzu. David rzuca prowokacyjne pytanie: „Wy panowie, naprawdę nie boicie się duchów?”. W tle, za cmentarzem widać wieżę z zegarem. Wskazówki informują, że za 20 minut zacznie się Nowy Rok. To skłania Davida do wspominków. „Więc opowiem wam historię, kiedy to czekaliśmy, aż zegar wybije północ”. Tu, wraz z opowieścią, cofamy się w czasie o rok. Widzimy izbę, w której zamieszkuje czterech

mężczyzn, ich przywódcą jest George - „wesoły facet”. Jest Wigilia Nowego Roku ale ‘wesoły’ George jest dziwnie ponury podczas gdy pozostali pija i rżną w karty. Sprzeczka o karcianą uczciwość przeradza się w bójkę. George stanowczo rozdziela walczących i opowiada czemu dziś nie ma ochoty na swawole. Opowiada kompanom o wozie widmo, powożonym przez widmowego woźnicę. Widzimy upiornego woźnicę ‘przy pracy’ gdy zabiera duszę topielca, gdy ładuje na wóz duszę finansisty, który strzelił sobie właśnie w głowę. „Jeśli cokolwiek przydarzy się człowiekowi w Wigilię Nowego Roku, będzie skazany na powożenie upiornym powozem” - tłumaczy Georg kompanom. „Człowiek, który wyda ostatnie tchnienie, gdy zegar wybije północ... ma przeznaczone powozić przez następny rok.”. David Holm kończy wspomnienie i wszyscy trzej odwracają się by spojrzeć na zegar na wieży. Jest za dziesięć minut dwunasta.

„Dlaczego Dawid Holm nie przychodzi?” – dopytuje się z rozpaczą konająca dziewczyna.
Obrazek


Gustavson odnajduje pijaków na cmentarzu. „Chodź ze mną, Dawidzie Holm. Siostra Edyta umiera i...chce cię zobaczyć.” Ale David ani myśli porzucać biesiadę. Odtrąca Gustavsona. A gdy koledzy od flaszki też próbują go nakłonić do spełnienia woli umierającej wpada w złość. Zaczyna się szamotanina. Bójka. Silny cios w głowę butelką i pada jak martwy na płytę grobowca. Bije godzina dwunasta.

Dusza Dawida unosi się z ciała. Jest oszołomiona. Nie dowierza temu co się stało. Z

ciemności wyłania się widmowy pojazd. Podjeżdża. Z kozła schodzi widmowy woźnica. Odrzuca kaptur kryjący głowę. To ‘wesoły’ George! Skończył swoją roczną służbę. Przekaże wodze i zadanie Davidowi. „teraz musisz ponieść konsekwencje całego zła, które czyniłeś gdy miałeś swój czas na ziemi.” Ale jest jeszcze coś. Pokuta Georga wynika z faktu, że to on niegdyś na złą drogę sprowadził Davida. Cofamy się wiele lat, do czasu gdy David Holm wiódł szczęśliwe życie u boku żony i dwójki cudownych dzieci. Wraz z młodszym bratem prowadzili zakład stolarski. I wtedy na ich drodze stanął „wesoły” George, pijak i włóczęga.

Wciągnął obu w alkoholowe piekło. Stała się tragedia. Zginął człowiek w pijackim zabity widzie. Trafili do wiezienia. Ale to brat poniósł sroższą karę i to z winy Davida. Gdy skończyła się jego kara, wraca do domu i zastaje go pustym. Żona zabrała dzieci i odeszła. Postanawia ją odnaleźć. Nie po to by odkupić winy, ale by ją ukarać za to, że go opuściła.

Znowu jesteśmy na cmentarzu. Mroczny woźnica teraz przypomina Davidowi wypadki sprzed roku, gdy w swej włóczędze dotarł do tego miasta. Pierwsze kroki skierował do przytułku dla

ubogich, który właśnie co otworzyła Siostra Edyta. Wraz z Siostrą Marią witają pierwszego gościa, Dawida Holma, który obdarty i brudny, ale niepoprawny i gbur, chce się tylko przespać. Edyta szczęśliwa, że może pomóc człowiekowi troszczy się o gościa. Całą noc, nie bacząc na grabiejące ręce, łata straszliwie podartą jego kurtkę. Ale Dawid nie przyjmuje jej dobroci. Kpi i opuszczając przytułek drze ze śmiechem efekty jej całonocnej pracy. „Szkoda, panienko, że sprawiłaś sobie tyle kłopotu, wolę mieć to tak, jak przedtem.” Dziewczyna jest nieustępliwa w swej wierze w dobro w tym człowieku: „Ostatniej nocy modliłam się, by Bóg obdarzył pana szczęśliwym Nowym Rokiem. Proszę kiedyś wrócić, bym mogła zobaczyć, że Bóg wysłuchał mojej modlitwy.” Widmowy woźnica kończy opowieść i obwieszcza: „Teraz możesz znów ją zobaczyć. Chodź ze mną.”. Dusza Dawida wciąż się opiera straszliwej prawdzie. Próbuje ułożyć się w martwym ciele, ale Woźnica pęta ją. Wrzuca na widmowy wóz i wiezie do umierającej. Edyta kona. Jest już bardziej na tamtym świecie. Widzi nadchodzącego upiornego furmana. Błaga: „daj mi jeszcze trochę czasu. Jest ktoś, kogo muszę jeszcze zobaczyć. On mnie potrzebuje. Muszę mu pomóc.” Furman przypomina jej wtedy kim jest Dawid.
Obrazek


Znów cofamy się w czasie. Jesteśmy w knajpie. Dawid pije z kompanami. Do knajpie przybyły też Siostry Zbawienia. Nakłaniają mężczyzn do poprawy. Rozdają ulotki. Jedna z nich zostaje wręczona Dawidowi. Ten mnie ją i ciska dziewczynie w twarz. Widzimy go też jak błaznuje na mszy Armii Zbawienia. Kpi z tych, którzy nawróceni obiecują poprawę. Gardzi wyciągnięta z pomocą ręką.
Wśród zebranych na spotkaniu Armii Zbawienia jest żona Dawida. Ujawnia się przed siostrą Edytą, a ta gorąco namawia ją by przyjęła męża z powrotem. Wierzy, że to jedyny dla niego ratunek. I tak się

staje. Dawid wraca do domy. Tym czasem siostra Edyta jest chora. Tej nocy, gdy nie bacząc na chłód łatała płaszcz Dawida weszła w nią choroba i teraz ją pożera. I na nią Dawid ściągną zło. Zło które go przeżarło. Chwila nadziei na poprawę po powrocie do domu rozwiewa się prędko. Wraca do dawnego nałogu. Znów jest pijakiem, tyranem i awanturnikiem. Zmienia życie rodziny w piekło. Edyta, na łożu śmierci wypomina sobie: „Dlaczego znowu ich połączyłem?” Przypomnienie tego wszystkiego sprawia, że dusza Davida jest zdruzgotana, tu, będąc widmem, u łoża Edyty uświadamia sobie otchłań zła, którego stał się przyczyną. Rozpaczliwie wpatruje się w oczy umierającej dziewczyny. Ale to nie koniec jego klęski. „Mamy jeszcze

jedno zlecenie” – informuje go furman i wiezie do jego własnego domu by Dawid był świadkiem jak zrozpaczona żona postanawia zakończyć cierpienia. Szykuje truciznę dla siebie i swoich dzieci. Nie potrafi tak dłużej żyć, a dzieci nie pozostawi samych na tak okrutnym świecie. „Zatrzymaj to! Nie pozwól jej tego zrobić!” wyje Dawid, klęcząc błagalnie u nóg furmana. „Nie mam władzy nad żywymi!” – odpowiada niewzruszona Śmierć. I wtedy Dawid zaczyna się modlić żarliwie, z wewnętrznym przekonaniem człowieka, który doznał objawienia. Furman Śmierci spuszcza na twarz kaptur mówiąc z westchnieniem: „W końcu - zawzięty Dawid Holm jest pokonany!”.

I oto staje się coś niesamowitego. Dawid budzi się na cmentarzu. Znowu we własnym ciele. I wie co musi zrobić… tylko czy zdąży. Biegnie do domu. Zdążył. Napój śmierci jeszcze nie wypity. „Przebacz, przebacz mi...”, błaga. Żona nie wierzy. „Przebacz...Uroczyście przysięgam...” i wtedy w jego twarzy widzi szczerość. Znak, że Dawid Holm naprawdę wrócił do domu.
Obrazek

..



We wrażliwych dłoniach Sjöströma Furman śmierci, współczesna ale i fantastyczna opowieść, zmienia się w wyrazisty i przejmujący dramat postaw etycznych. Mimo, iż film to konsekwentna reprodukcją snu i marzenia, że mamy tu do czynienia z zapętlonymi retrospekcjami, reżyser nie tylko potrafił zachować przejrzystość akcji, ale wyzyskał tę skomplikowaną konstrukcję do finezyjnego stopniowania efektów i wzmagania nastroju. Takie nieliniowe prowadzenie narracji było wciąż novum języka filmowego. Tu zastosowano je dla oddania misternej, szkatułkowej konstrukcja

powieściowego pierwowzoru, w której złożona narracja opiera się na nieustannych powrotach w przeszłość. Film ‘widmowy’, ale konsekwentny w realizacji założeń, w myśl których świat realny zostaje ujęty w sposób naturalistyczny z inscenizacyjną rzetelnością, a rzeczywistość fantastyczna przedstawiona zostaje niezwykle sugestywnie, z prawdziwą formalną maestrią.

To co na współczesnych zrobiło największe wrażenie to trickowe zdjęcia nakładane (dwa obrazy naświetlone na tej samej taśmie - jeden główny, drugi uzupełniający), które tu nie służą taniej sensacji, lecz malowaniu psychologicznych niuansów. To wielka zasługa operator Juliusa Jaenzona. Jego zdjęcia widmowego woźnicy stały się słynne, gdy dzięki wielokrotnej ekspozycji nadał im odpowiednią „widmowość”. Istotny jest brak epatowania tym efektem, dzięki czemu do dziś film zachował swoją siłę. Siłą też jest i nadal może budzić podziw efekt jaki osiągnął przez stosowanie

skąpego, rembrandtowskiego oświetlenia (jedno główne, niemal wyłączne źródło światła, dające akcent zasadniczy, reszta ukryta w półmroku). To dzięki tym efektom mówiono, że Sjöström dokonał cudu - uczynił uchwytnym niewidzialne, jak pisał A. Kwiatkowski – na wyobraźnię oddziałuje obraz widmowego powozu śmierci, przesuwającego się nad falami morza czy wzdłuż dalekiej linii horyzontu.
Świat dusz zmarłych, z ich niematerialnością, wykreowano przy pomocy podwójnej ekspozycji, a nawet niezwykłej poczwórnej ekspozycji. Zdjęcia nakładane pozwoliły na stworzenie przestrzennej iluzji współobecności dwóch rzeczywistości….

Wkład Victora Sjöströma w dzieło jest ogromny: jako scenarzysty, reżysera i wykonawcy głównej roli. Jako David Holm jest przekonywający, gra bez charakteryzacji dając popis bogatego, realistycznego aktorstwa. Z lekkością i swobodą radzi sobie z trudnym tekstem o skomplikowanej strukturze, nieustannie operującym zmieniającymi się kategoriami realizmu i fantastyki. Podobno w tle wykreowanej roli była próba rozliczenia się z ojcem i zarazem hołd złożony matce. To by mogło tłumaczyć siłę emocjonalną oszczędnego gestu, który stylem przywodzi na myśl rolę Bernharda Goetzke z filmu Fritza Langa Zmęczona Śmierć.





Film jest przejmującą opowieścią o Upadku i Nawróceniu. Precyzyjnie zbudowany i odkrywczy w obrębie obrazu, pełen przejmującej atmosfery oraz chrześcijańskiej i ludowej mistyki, film zasługuje na miano arcydzieła. Niezwykła wizja życia po śmierci, ale także poruszający dramat społeczny. Może dla niektórych widzów, patrzących przez pryzmat dzisiejszych ‘twardych czasów’, w których „nie ma: przebacz”, pewne elementy filmu mogą razić nadmiarem sentymentalizmu, jednak podstawowe jego wartości są niezbywalne. Plus to, że film stanowi ogniwo niezbędne w łańcuchu rozwojowym kinematografii świata.
Mnie jednak, i to bez żadnego wysiłku, urzekło dostojne piękno obrazów i otchłanie w oczach Victora Sjöströma.


Obrazek

Obrazek


Obrazek

Furman śmierci / Körkarlen

premiera: 1 stycznia 1921 produkcja: Szwecja gatunek: Dramat, Niemy

rezyseria: Victor Sjöström
scenariusz : Victor Sjöström
zdjecia : Julius Jaenzon

wystąpili

Astrid Holm
John Ekman
Concordia Selander
Nils Elffors
Simon Lindstrand
Olof As
Einar Axelsson
Tor Weijden
Lisa Lundholm
Tore Svennberg
Hilda Borgström
Victor Sjöström
Edvin Adolphson
Nils Aréhn

scenografia : Axel Esbensen * Alexander Bako

producent : Charles Magnusson


Obrazek
OBRAZKI [ 1 ]
 

KOMENTARZE